id
stringlengths
1
5
translation
dict
1
{ "es": "Ahora hay que rendir parte de lo acontecido. Hacen falta papel y tinta, pero pronto se trajo lo necesario. Dormitila, la de Tecoxpa, tiene buena letra y se dispone a recibir el dictado. -¡En ese papel no, está sucio!- dijo Pánfilo Cabello. -Está limpio- dijo el que lo trajo. -¡Que está sucio!- recalcó Pánfilo-: tiene el águila del gobierno-, y todos asistieron. Cortaron el ángulo del papel que contenía el sello oficial y se escribió el parte:", "nah": "axkan majmoteix,achilti in tlen opano. moneki amatl iuan tlajkuiloluastli, yece… ijsiukan mouikats. domitila tekospa chane' ke, kimati tlajkuilos iuan sa tekichia kiluiske in tlen qui' kuilos, -ipanon amo, senka pitsotik- okiualijto pánfilo kabelo. -chipauak- okijt in akin okiualuikak. senka tsoyo- oksepa okijto pánfilo-: kuautli tekpampa itechnesi-, melauak mochtlaka okiteneu. okinnakastejke amatl in kampa onesia tekpan machiyotl iuan yejuatlin omojkuilo" }
2
{ "es": "Al tercer día del triunfo, por la mañana las coronelas recorrieron las calles del pueblo para recoger las tortillas en cada casa. Cuando dieron las tres de la tarde empezaron a tocar a fiestas todas las campanas de los cuatro barrios y una salva de cohetes muy prolongada enmarcó el júbilo del pueblo. Las calles ya estaban barridas y en cada portillo había un pequeño manojo de flores.", "nah": "uiptlatika kualkan, siuamej \"koronelas\" kanouian kalpa otenahuati' ke ma motemaka tlaxkali ipampa ualaske zapata' yaochiuki. ijkuak otsilin yeyi kauitl teotlak nouian kalpulpa opeu iluitlatsilini iuan opeu tlakueponilo. kuali otlachpanalo nouian iuan nouian kalakoayan omopilo xochimapichtli." }
3
{ "es": "Ya venían cerca, ya estaba la avanzada en las goteras del pueblo. Venían los de a caballo por delante y dieron la vuelta por Mecalco para tomar el camino de Xallan, después Acuauhpanco y luego el camino que conduce al campamento González en Tepano'co. La gente salió a la calle para ver pasar a los hombre de Tierra Caliente. ¡Qué timbre más hermoso el de la campana de la capilla de la Concepción, antes sorda por vieja y partida!", "nah": "ye uiloats. inakkejuan teyakana ye kimamakui kaltentli. kauajyetiuitse in teyakanki. mekalko otlakolojke iuan otlamelauke ca'a siske xalan. oajsike akuaupanko, achi iman oo'anque ka onajsiske yaokalpa gonsáles onmani tepanojko miek tlaka oualkis kimijtas papanotikate tlatsintlantlakaj. ¡yek tsiliktik tlatsilinali teopa \"la konsepsión\" achto ken tapalkasoli ipampa tsayaktik!" }
4
{ "es": "Los primeros que pasaron por Atxomolco venían montados en caballo bajitos y flacos, las monturas eran las que se usan en el campo para la yunta o para la carga, los estribos de aro o una simple corre, un ceñidor viejo y torcido por grupera y casi todos los caballos sin herrar.", "nah": "achto opanoke ka atxomolko inakejuan yetiuitse impan yolkame uajuajki iuan tetsijtlatike. yolkamej chijchiutiuitse ika impejpech ka kuentlajtekitl. san nenmekatl in kampa moxokechia in akin yetiuits. san malinnelpilonsoli kitsinpiktiuits yolkatl, iuan amp tlateposkaktia." }
5
{ "es": "Los hombre magros. Sus ojos, dos lucecitas de ideal y esperanza, calzaban huaraches de petatillo y calzón de manta, morral al hombro y todos con el clásico gabán terra- calenteño color ladrillo con figuras negras de herraduras. Los más, traían en el pecho terciadas cartucheras viejas de cuero y fusiles diferentes. Los que saludaban, lo hacían con su clásico estilo \"¡Adiós vale!\" y seguían su camino.", "nah": "uajuajki tlakaj kauajyeetiuitse, itechpa intlachialis ual xotla kuali techialistli iuan tlakaj xoxoukayo. intekak petlachijchiuka, makia mantajkalson, kikechpanojtiuitse imichxikipil iuan intilma koyotik tlajmajcho ika cahua' teposkaktin. imelpa inkuitlax mekatl ye ijsoltik in kampa kiuikatse in tlamotlaltlekisali. inaukejuan otetlajpaloaya, okiteneuaya \"¡adiós vale!\" iuan otlaojtokaya." }
6
{ "es": "Juan Antonio, muchacho adolescente, salió de su casa para ver pasar a los sureños. A cada uno le miraba el rostro con mucha atención, se fijaba bien en su gabán y en sus huaraches.", "nah": "juan antonio, ok telpokajyeuali, oualkis ichan, otlachiako papano tlatsintlantlakaj. kuali okimijtaya, intechtlaka okixtemoaya in tilma iuan intekak." }
7
{ "es": "Después de un rato, llegó el grupo de los principales. Estos traían buenos caballoe y venían saludando a todos los que habían salido a recibirlos. Cuando llegaron donde estaba Juan Antonio, el que traía traje de charro detuvo su caballo para saludar de mano al muchacho. -¿Cómo te llamas? -Me llamo Juan Antonio. -¿Quién es tu padr y donde está?", "nah": "achi iman oajsike tlakateka. inimejke yetiuitsi impan kuajkuali kauajtinn iuan tetlajtlajpalojtiuitse. ijkuak inike tlakateka oajsike in ixpa juan antonio in akin okachi kuali itlaken \"charrojtlaken\", oki tentsakuili iyolkau iuan okimatlajpalo juan antonio. -¡ken motoka? -notoka juan antonio -¿akin mota? ¿kampa ka?" }
8
{ "es": "Él se llama Longinos Antonio, hace un año que se fue a Morelos, se fue a la revolución con Zapata y no ha vuelto. Él es alto y tiene una pequeña cicatriz en la mejilla, cuando se fue llevaba su gabán color coyote, y por más señas es un hombre bueno. ¿Lo conoce usted? ¿Sabe en donde está?", "nah": "yejuatsin itokatsin longinos antonio, ye se xiuitl omo'anili omikak tlatsintla, omoyaochiuijlito itlok sapata iuan amo mokueptsinojtika. kuautikatsintli iuan ixtsinko onnesi in kampa ye hue' kau omokojkoltitsino. ijkuak omikak omikili koyotik itilmajtsin, yejuatsin sen kuali inemililtsin. ¿tikmixmachilia? ¿kampa metstika?" }
9
{ "es": "El charro de gran bigote y ojos tristes habló con voz afable. -Ya vendrá muchacho, ya vendrá. Y enseguida preguntó: -¿Por qué no sembraron esta tierra?, señalando un terreno sin labrar. -Señor, este terreno es de un rico, no tiene necesidad, no tiene hambre. -Otilo, dijo, dale semilla a este muchacho.", "nah": "in tlakatekatl kuali icharrojtlaken, yek tentsone iua ixtlakoxnesi, otlanankili ika yamankatlajtoli -ye ualas titelpokatl, ye ualas. au saniman otlajtlan: -¿tle ipampa amo otoko ipanin tlali? -inin tlali iaxka se tlatkiua, yejuatl amo mayana. oualtlatekiuti -otilio, xikmaka xinachtli inin piltontli." }
10
{ "es": "Y otilio, un hombre que traía atada la cabeza con un paliacate rojo, sacó de la cantina de la montura dos mazorcas doradas, no grandes, no chicas, y se las dio al muchacho. -Siembra esta tierra Juan Antonio, y si te pregunta el rico por qué la siembras, dile que ya es tuya, que te la dio Zapata. Y metió espuelas a su cabalgadura y lo siguieron sus hombres cuesta abajo. En el cuartel González ya los esperaba.", "nah": "otilio, kuailpitiuits ika chichiltik tatapajtli, okiual kixti itsintempa in kampa kauajyetiuits ome sintli kuajkuali, kosxotlatike ken ayojxochikili. -juan antonio xitoka inin tlali, au tla mitstlajtlanis in tlatkiua tle ipampa otiktokak, xikilui inin tlali ye noaxka, onechmakti sapata. achi iman oo'an, kitokatiue iaxkauan. yaokalpa gonsáles ye okinchixtaya." }
11
{ "es": "Juan Antonio era joven, no entendió de momento lo que significaba la semilla de las mazorcas doradas, eran mazorcas limpias y de surcos derechos como la conducta de los hombres de campo, eran granos pulidos, bonitos como chalchihuites. ¡Eran el símbolo de un cambio y de una nueva revolución, significaban Tierra y Libertad!", "nah": "juan antonio, telpokatl, amo okajsikamat in tlen kijtosneki xinachtli, in kuajkuali sintli, xotla ken teokoskuitlatl. sintli chipauak, kuenmelastika, melauka ken in mauisnemilis in miltekitini. kuajkuali sintli, xotlatika ken chalchiuteme. ye yejuatlin sintli kijtosneki yankuik nemilistli, kijtosneki ¡tlali itechpa tlakaxoxoukayo!" }
12
{ "es": "Guardó en su seno las mazorcas y sintió quererlas sin saber por qué. T siguió mirando pasar a los hombres, se fijaba bien en la mejilla de cada uno y buscaba en las monturas el gabán color coyote de su padre.", "nah": "inin telpokatl okixilanui sintli iuan iyolojkopa oualxochikuepon tlasojtlalistli ipampa xinachtli. papano yaochiuki iuan juan antonio imixko ontlachia. iuan intech mochtlaka kitemoa koyotik itilma itata." }
13
{ "es": "29.- Pasaron todos los de a caballo, después de los de a pie y al final las mujeres. Casi todas jóvenes, descalzas, sudorosas y cansadas. Algunas traían en la espalda a un niño dormido, más que por cansancio por hambre, otras, cargaban un pedazo de lámina tiznada que les servía de comal, una olla vieja y alguna frazada.", "nah": "inaken kauajyetiue, opanoke, saniman inaken nejnentiue. tlatokatiue siuamej. inimé ke ok chijchikauake, san tlaijkanuia. intech mojta siauistli, mitonijtiue. seki kimamajtiuitse in koneu ye okochuets, okseki siuamej kimamajtiue in teposkomal ye opocheu, xojsoli iuan tilmajsoli." }
14
{ "es": "Cuando la estrella grande de Chalma se perdió detrás de los montes, Juan Antonio se metió a su jacal y se acordó de las palabras del jefe Suriano : \"Ya vendrá, ya vendrá\". Cerró los ojos y se resignó. Longinos Antonio, su padre, no vendría nunca. Ya había sido sembrado en algún tecorral de Tierra Caliente, ya era savia de árbol de mango, ya era caña dulce, ya era flor, ya era historia!", "nah": "ijkuak chalmajsitlalpol opojpoliu itepotspa kuautlajtli, juan antonio okalak xajkalijtik iuan okonilnamik in tlen okiteneu tlatsintlan tlakatekatl: \"ye ualas, ye ualas. oteteuijkop iuan otlayolseli. longinos antonio, itata, ayokik ualas. ye otoko tlatsintlan tekorralpa. ye mangojkuauyolilistli, ye tsopelikatoktli, ye xochiyoliliska, ¡ye tlatlakaj-yaluakayotl!" }
15
{ "es": "En el cuartel Tepano'co se cenó menudo de res, carne asada y algo de tzacualpan. Se dijeron palabras sencillas, palabras de hombres de campo, sin adornos, pero de mucho peso.", "nah": "in tepanojko onemajseuilo cuacuauhi'tiquehua'-molli, nakatkeuatstli iuan tepitsin tsakualpan oktli. omoteneu mauistlajtoli, ken kimati tlajtos in milantekitini, amo tlajtol xochiyo, ye ce… melauak tlajtoli." }
16
{ "es": "La ceremonia se efectuaba casi en penumbras, sólo alumbrado el lugar con rajas de ocote y una lumbrada en el patio. Don Emiliano repartió grados a sus muchachos de coronel para arriba. Uno tras otro fueron nombrados por el hombre del paliacate rojo, Otilio Montaño. El último en ser nombrado fué Pánfilo Cabello, de Tecozpa.", "nah": "in mauis-tlanonotsali omochiu tlauilpa. okotl ika onetlauililo iuan kiauak otlepitsalo. emilianojtsin omotema uistili. otilio montaño otenotstaya. ipanin tlajtoltek panalistli ika otsonkis, oki monochili tekospa yaochiuki pánfilo kabelo." }
17
{ "es": "Pasó al frente, en el hombro su inseparable 30- 30 y un ayate que le servía de cartuchera. Recibió el grado de General y sus amigos, emocionados gritaron: ¡Viva Pánfilo Cabello! ¡Viva mi General Ayate!", "nah": "teixpa opano pánfilo kikechpanoa itlekisal inon mokuitia 30-30- kelnepanojtiu iayau in kampa kimpia tlemotlaltin. okimaktijke mauistik iyaotokaitl in ueyi tlakatekatl \"de general\": ye imanin imikneuan okiteneuke ¡majnemi pánfilo kabelo! ¡majnemi general ayate!" }
18
{ "es": "Mihcapa El lugar de la Muerte José Concepción Flores Arce, Xochime' Por ese tiempo toda la gente trabajaba en el campo, se daba muy bien el maíz, el frijol, el haba y en algunas partes sse sembraba el chícharo. La gente de Tlacoyucan se dedicaba a la elaboración del carbón y también despulpaban pencas de maguey para obtener fibra de este agave. Los habitantes de Tlacotenco eran leñadores y tenían como mercado para su leña los pueblos lacustres y la delegación de Momoxco. Por ese tiempo no conocíamos el automóvil, el medio de transporte y para el trabajo eran las bestias de carga.", "nah": "mijkapa el lugar de la muerte josé konsepsión flores arse, xochime' ka ipantianon mochtlakaj omiltekitia, senka omochiuaya tlaoli, etsintli, auax iuan kana omotokaya kaluasa. tlakoyukantlakaj otekolaliaya iuan noijki otlasimaya. tlakotenko chanejke okuajkuauia iuan inkuau okonnamakaya ika atento iuan noijki oualaya kuaunamakaske nikan tochan momoxko. teposyoyoltin amo otikimixmatia, ika nouian omopiaya yolkame ika ouiloaloya kuautla, kuentla iuan ka nouian omojtaya in yolkame ika mochtlakaj otekitia." }
19
{ "es": "Las personas muy pobres no contaban con una bestia, si tenían necesidad de traer leña la cargaban con su mecapal. Algunos tenían sólo un asno para ir al monte Por muchos años gobernó Porfirio Díaz, quizá treinta años, En ese lapso, nosostros los momoxca vivimos con mucha pobreza, poca gente sabía leer y sólo los ricos conocían la ciudad de México.", "nah": "seki iknotlakaj amo okipiaya inyolkau, intla oyaya tlakokuajkuauis, okimamaya ikuau ika mekapali. okseki tlakaj okipiaya san iaxnojyolkau ika oyaya kuautla. miek xiuitl otlatokatik in ueyi tecu'tli porfirio días, inajso sempouali iuan majtlaktli xiuitl. ipanin kauitl tejuan timomoxkachanejke otitoneuispanoya, otitolinaya; san keski tlakaj okimatia amapouaske, sanye axkauajke otlaixmatia in ueyialtepepa mexijko tenochtitlan." }
20
{ "es": "Las mujeres andaban descalzas, se cubían con rebozo de hilaza y sus faldas y cotones eran de manta. Todas las mujeres sabían desurdir hilaza en greña, sabían hilar y tejer en telar de cintura. La Lengua de Castilla sólo se oía en las oficinas de gobierno, en la escuela y en la iglesia. Así vivíamos, no sabíamos lo que acontecía en otros lugares.", "nah": "siuamej otlaijkanuiaua, omololoaya ajchayapayo iuan inkoton iuan inkuen ika manta okichijchiuaya, mochintin siuamej okimatia tlatotomaske, tlatetsiloske iuan senkuali okimatia ijkitiske. kaxtilajtoli omokakia san ye tekpampa, tlamachtilkapa iuan teopa. ye ijkin otinemia, amo otikmatia in tlen opanoya uekatlalpa." }
21
{ "es": "Ahora sabemos todo lo que acontece en todo el mundo. A través de los periódicos sabemos que en algunos lugares nuestros prójimos están en guerra, en otras partes hay paz y en otros lugares hay discusiones por varias causas.", "nah": "axkan topan ajsi mochi in tlenm panotika semanauakpa. ipan momostla amatl tikpoua iuan tikonmati in kana touampojuan yaochiualispa nemi, ok sejkan pakilisnemoua iuan kana neixkomako ipampa miek tlamantli." }
22
{ "es": "Por ese tiempo en nuestra región momoxca no había periódicos que informaran. ¿Cómo íbamos a saber lo que acontecía en lugares lejanos? Un día, una persona letrada nos trajo la noticia de que ya había empezado la revolución por el norte de nuestra patria. ¿Por qué está contienda? ¿Por qué se mata la gente? ¿Acaso han vuelto los gachupines? preguntamos.", "nah": "ipan tomomoxkatlal ika ipantianon amo otikixmatía momostla amatl. ¿ken tikmatiske intlen opanotaya ika oksejkan? se tonali se tlakatl amaixmatini otechmachilti mach ye otikuin in yaochiualistli ika miktlampatlali. ¿tle ipampa neixkomako? ¿tle ipampa nemijtilo? ¿tlen oksepa topan ye oajsiko in kaxtilteka? otitlajtlanke." }
23
{ "es": "No han vuelto los españoles, es la miseria y el sufrimiento la causa de todo, ya no se soporta esta situación. Por todos lados los del gobierno y los hacendados nos están esclavizando dijo.", "nah": "ayak kaxtilteka oajsiko. ye'in tolinilistli, ye'in toneuisnemilistli aokmo moxikoa, aokmo pakilispa nemoua. kanouian tecpantetecu'tin iuan axkauajke techxopechtia." }
24
{ "es": "Y era verdad, también aquí en nuestra tierra pasábamos hambre y también los ricos y los del tecpan nos despreciaban y nos han prohibido trabajar en el monte. Nuestros jóvenes cada año se van a alquilar para el trabajo de la zafra en las haciendas de Morelos, y allá sufren del rudo trabajo y cuando vuelven traen sólo unas cuantas monedas.", "nah": "iuan melauak noijki nikan totlalnan, san tiyeyemolpano iuan noijki axkauajke iuan tekpampachichimej techtlajyelijta iuan aokmo techkaua tikuautlajtekitiske. totelpokajuan se se xiuitl yaue ouatlasaske ika tlatsintla iuan ompa senka tekipano iuan ijkuak ualmokuepa san tepitsin tomin kiualuikatse." }
25
{ "es": "Los oíamos comentar del sufrimiento de los morelenses. Allá los hacendados los despojaban de sus tierras. En forma secreta se sabe que la gente ya empezó a organizar para iniciar la revolución.", "nah": "8.- tikinkaki mononotsa mach tlatsintlantlaka noijki toneuispano iuan axakauajke kintlalkuijkuilia. san ichtaka momati mach ye nenechikolo iuan noijki monemilia mopeualtis in yaochiualistli." }
26
{ "es": "Ha habido mal tiempo ya dos o tres años ha faltado la lluvia. En tiempo de lluvias el cielo se nubla y luego viene del lado norte un viento frío y barre el cielo de nubes y se acaba la esperanza de lluvia, los que tienen algo de maiz lo cuidan, no lo venden. A los cerdos y a las aves ya no se les alimenta con maiz, sólo se les da hierba.", "nah": "ye ome anoso ye yeyi xiuitl aokmo mokiauitia kuali. xopantla tlamixtemi iuan achi iman uits ika miktlampa e'ecatl itstik iuan iluikakpa tlachpana iuan mixtemilistli choloa, e'ecatoco iuan aokmo mokiauitia. in akejuan kipa tlaoli, kimaluia, amo kinamaka. pitsome iuan kuanakamej aokmo motlaolamaka sanye xiuitl kinmaka yolkamej." }
27
{ "es": "Aquí, en nuestra casa, tenemos media provisión de maíz que cuidamos con mucho celo. Petzín y Tecpal ya son señoritas, preparan el torzal, desurden, conforman sus hilos en sus telares de cintura y tejen. En cada día de plaza estas señoritas van a placear, van con su mamá y allá venden lo que tejen. Junto al acaparador de maíz todas se sientan y disponen su mercancía: hermosas fajitas con labor para el trenzado, fajas para señoras, quechquemiles de lana y ceñidores para varón. Las fajas de mujer y las cintas para el trenzado están hechas con fina labor. También ofrecen lana en torzal dispuesta en madejas.", "nah": "nikan tochan tikmaluijtikate tlajko \"petlakoxtal\" totlaol. petsin iuan tekpatl ye ichpokamej, momostla tlatesiloa, tlatotoma, tlatejteka iuan ijkiti. se tiankistli inike ichpokamej yaue tlatiankisoske, kinmoyakanilia innantsin iuan ompa monamakilia in tlen moijkitilia. in isekak tlaolasenkuike mopatlachoa ichpokamej iuan innantsin ualmosouilia sen kualtsitsin nelpilkokone, siuanelpilonkokone yek tlajmajchojke. tso mitlatetsili tepayolmanka noijki inike ichpokamej kinamaka" }
28
{ "es": "Las mujeres que vienen de pueblos lacustres se deleitan con las hermosas cosas que las señoritas venden. -¿Cuánto vale este quechquemitl? Preguntauna señora. -No es caro, mídaselo póngaselo, le sienta bien, se le ve bien. Cuesta 24 centavos. -Es muy caro, ofrezco 18 centavos. -No madrecita, la lana está cara, se le dedica mucho trabajo, se hace el torzal, se tiñe la lana y el tejido lleva mucho tiempo.", "nah": "atenka siuamej mopachoa iuan ixmijmiki kipejpena in tlen ichpokamej kinamaka. -¿kexkich ipatiu inin kechkemitl? tlajtlani se siuatsintli. -amo patio, ximakijtsino, ximoyejyekalui. kema, san kuali notechnesi. ipatiu ome tomin. -senka patio, majnikixtlaua se tomin iuan \"melio\". -amo tinonantsin. ichkatl patio, motetsilo, motlapaluia iuan uejkautika mojkiti." }
29
{ "es": "Otras mujeres escogen fajitas para el pelo, fajas grandes para ceñirse las faldas o fajas grandes para sus hombres. Otras mujeres dicen: -Dentro de quince días quiero que me traiga una faja para hombre, pero la quiero de lana, mi señor la quiere en color coyote. Otras mujeres apartan lo que desean. Cuando ya son las tres de la tarde toda la mercancía se ha vendido, entonces hacen sus compras para la casa y vuelven trayendo en su seno las sonantes monedas.", "nah": "okseki siuamej kipejpena nelpilontin, nelpilonkokone, okichenelpilontin. iuan okseki siuamej kiteneua -axkan kaxtoli nikneki tiualmikilis tsojmilokichenelpiloni, notlakatsin monekitia se inelpolontsin koyotik. okseki siuamej noijki kixeloa in tlen kileuia. ijkuak ye yeyi kauitl teotlak mochi ye omonamakak, motlakojkouilia in tlen mokuas iuan ualmokueptsinoa tochan, tomintsitiktik moxilanuijtiuits." }
30
{ "es": "Petzin y Tecpatl son muy hermosas, muy trabajadoras. Aún no amanece cuando ya muelen en metate su nixtamal, hacen de comer y el padre de ellas también ya se prepara para ir a recoger su aguamiel en el campo. La mamá da de comer a los animales y enseguida empieza a hilar. Cuando su papá vuelve del campo la comida ya está lista y todos con gusto almuerzan.", "nah": "13.cencualtzitzin ichpokamej petsin iuan tekpatl, senka tekitini. ayamo kuali tlatui ye tlapayana, ye tlakualchiua iuan intajtsin noijki ye motlajtlalijtsinoa inik onmikas mila motlajchikilitiu. tenantsin kualkan ye kinmotlamakilia yolkame iuan mopeuitia motsauilia. ijkuak ualmokueptsinoa tetajtsin, tlakualtsintli sa tekichixtika iuan \"almasalolo\" pakilispa." }
31
{ "es": "En el mercado se escuchan comentarios preocupantes de lo que pasa por el estado de Morelos. Allá los hacendados cometen atropellos, despojan de sus tierras a los pobres, en secreto éstos se organizan para levantarse en armas. Hay hambre y los ricos fanfarronean. El tata Porfirio Díaz ha envejecido y los políticos de su equipo se han apropiado del mando subyugando al pueblo.", "nah": "tiankisko momati machi ika tlatsintla neamanalo ipampa axkauajke tekamokajkayaua iuan tetlalkuijkuilia. iknotlakaj monechikoa ichtaka iuan ye okinemilijke majkokuiske yaochiualispa, apisnemoua iuan axkauajke mosijsinia. in ueyi tecu'tli. porfirio días ye oueuejtik iuan intekpanchichiuan ye omoa'axcati'que tlatokatilistli iuan san tlaluis tekamoxopechtia." }
32
{ "es": "Cuando se celebra la fiesta en algún barrio de Momoxco, vienen los morelenses a unirse al gusto de la fiesta. Estos hombres salen muy temprano de sus pueblos y caminan por el monte todo el día llegando a Momoxco cuando ya ha caído el sol. Aquí sus amigos jóvenes con afecto los esperan y por doquier los invitan a comer. Hay cordialidad en la plática, pero es inevitable hablar del problema y los morelenses dicen: En nuestra tierra ya hay inquietud, en algunos lugares ya hay reclamos por los despojos que han cometido los ricos.", "nah": "ijkuak kana kalpulpa tlaluikisa uitse tlatsintlachanejke tlaluikixtiske tlaluikixtiske. kualkan uan ualkisa inchan, kuautlajnenemi semiluitl iuan ijkuak ye tlapoyaui ualajsi nikan totlalnan momoxko. nikan ikneupa kinchia totelpokajuan iuan tlasojtlalispa kin kalotia iuan ka nouian kintlaluia tlakuaske. ikneupa nenonotsalo iuan tlatsintlantlakaj kijtoa ika totlalnan ye nexixinilo kana ye neixnamiko ipampa totlalmil in otechkuijkuilijke." }
33
{ "es": "También a nosotros ya no nos dejan trabajar en el monte, comentan los hombres de Momoxco. Y éste es el tenor de la plática y les invitan a unirse a la causa de la revolución. Cuando pasa el tiempo vamos dejando de ver a nuestros jóvenes de Momoxco. A veces los vemos tomar el camino de la ladera y ya no vuelven. Después sabemos que ya se unieron a la revolución morelense.", "nah": "16: noijki nikan aokmo tech kaua tikuautlajtekitiske, kiualijtoa momoxka tlakaj. iuan ijkin nenonotsalo iuan netlaluilo ma' nenechikolo ipan yaochiualistli. papano kauitl iuan telpokamej nikan momoxko tikimixpoloa. kemanian tikimijta o'ana ika tlaixtli iuan aokmo mokuepa. satepan tikomati ye omonechikoto yaochiualispa in tlatsintla." }
34
{ "es": "Un buen día supimos que un hombre llamado Emiliano Zapata era el jefe de la revolución. Aquí en nuestro pueblo de Momoxco hay inquietud. Los ricos empezaron a emigrar a la Ciudad de México Tenochtitlan. Y un mal día llegaron hasta nosotros los federales y empezaron a hostigarnos, a humillarnos.", "nah": "se tonali otikonmatke mach se tlakatl itoa emiliano sapata ye omajkok iuan kinyakana miek imikneuan yaochiuke. nikan totlalnan nemautilo, axkauajke opeuke mochankuijkui iuan oyajke tenochtitlán. se tonali topan oajsiko tekpanyaochiuke iuan opeuke techtotolochtia" }
35
{ "es": "En donde se tenían caballos, estos federales los lazaron y se los llevaron. Los borregos, las aves de corral y todas nuestras pertenencias nos las robaron. A las señoritas las violaron y a muchos hombres mataron. Muchas señoritas se ocultaron, se tiznaban la cara, se enmarañaban los cabellos y se vestían con harapos. En algunas casas les daban a abrazar a niños pequeños para parecer mujeres que estaban amamantando y así no se fijaban en ellas los federales.", "nah": "in kampa omopiaya kauajtin inimejke ueyitekpan yaochiuki okintsonuijke iuan okinuikake. metoton, pitsome, kuanakame iuan mochi in tlen otopiliaya otechkuijkuilike. ichpokame inka omauiltijke iuan miek tlaka okimijtijke. seki ichpokamej omotlatijke omixpocheuke, omokuakikioltijke iuan ijsoltik intsotsoma omakijke. kana okinnapalotijke konetl, ye ijkin oneske ken siuamimixiuke au aokmo okimixtokake in tekpan yaochiuke." }
36
{ "es": "En el barrio de los panaderos de \"pan cocol\" vivía una señora viuda. Esta señora tenía dos hijos jóvenes, uno llamado Juan y el otro de nombre Román. Cuando hacíamos algún convivio aquí en nuestro barrio de Xaxahuenco, a esta familia de panaderos los invitábamos y convivíamos con alegría. También cuando ellos tenían alguna fiesta nos invitaban y así era la relación cordial y bonita.", "nah": "19: in kalpulpanchiukan omochantiliaya se siuatsintli siuatlakapolo. inintsin siuarsintli okimopilaya ome itelpokajtsitsiuan, se omotokayotiaya juan iuan okse omokuitiaya román. ijkuak otitlaluikixtiaya nikan tokalpupa xaxauenko otikinmotlaluiliaya iuan pakilispa ototlatlakuaya. noijki ijkuak okisaya iluitl in kalpulpantsinko noiki otechmotlaluiliaya mauispa ye yuhqui'in otinemia." }
37
{ "es": "Por los abusos de la soldadesca, las dos familias acordaron que Petzin y Tecpal se casaran con Juan y Ramón. Las señoritas y los jóvenes aceptaron porque además lo deseaban. Cuando los indeseables federales se fueron, pronto se fue a ver al sacerdote para que casara a estos jóvenes. Y se buscaron también a los padrinos y madrinas para dicho acto.", "nah": "ipampa in mayejke yaokiuke nekokkampa o omonemili ma' petsin iuan tekpal majmonemijtikan intlok telpokamej juan iuan román. ichpokamej iuan telpokamej pakilispa okiselike. ijkuak e'ecayachiuhque oyajke, ijsiukan omojtatsinoto in topixkatsintli inik motesenkauilis. omotemo inakejuantsitsin moteotajtiliske iuan moteonantiliske." }
38
{ "es": "Como siempre se ha hecho, como es nuestra costumbre, se invitó a la gente y empezaron los preparativos. Como en casa del novio como en casa de la novia, se tenía maíz y frijol. Aquí en Xaxahuenco teníamos cerdo ya cebado ay algunos guajolotes. Nuestros parientes tan pronto recibieron nuestra invitación empezaron a visitarnos. Una tía nuestra vino a visitarnos trayendo chile mulato y pasilla para hacer el mole. Otros familiares arrimaron todo lo necesario, metates, cazuelas, ollas para el agua, leña, platos, jarros, canastos, mesas, sillas y tolo cuanto iba a necesitarse.", "nah": "ken yejpa mochiua, ken tonemilispa, otetlaluilo iuan opeouak netlajtlalilo. nekokkampa omopiaya tlaoli iuan etsintli. nikan tochan xaxauenko otikpiaya se pitsotl ye oyektomau iuan keskime ueuejxolo. tosenchanuan san que'otiquintlalhui'que opeuke tech-ualtlajpaloa. se totlajtsin otechmotlajpaluiko tin, momatlananilijtiuis chilitlitik iuan chilakatl ika molchiualos. okseki toaxkauan okipachojke mochi in tlen monekis: metlamej, ueyikaxtin akontin, kuauitl, kaxpeltin, apiloltin, chikiupapantin, tlakualajkopechtin, ikpaltin iuan mochi in tlen monekis." }
39
{ "es": "Sólo faltaban tres días para la boda por la iglesia, se avisó en la casa de los novios y de alas novias que se prepararan para ir a casa de los padrinos, y a la casa de la gente de mucha estima, para ir a recibir la bendición. Es así como por dos días los jóvenes y las señoritas recibieron la bendición en los hogares donde se pidió esa bondad. Esta costumbre es nuestra, es muy bonita, la sentimos como una gran ceremonia y la honramos.", "nah": "sa yeyi tonali nesenkaualos oualtenauatilo nekokkampa majnetlajtlailo inik uiloas inchantsinko in teotajtsitsintin iuan inchantsinko in akejuantsintsin temauisolo inik moselis intlateochiuilistli. ye ijkin ometonali ichpokamej iuan telpokamej okin teochiuke in kampa omojtlan tlateochiuilistli. inin tonemilis senkualtsin, tikiluimati iuan tikmauispia." }
40
{ "es": "Cuando se llega a la casa en donde las señoritas y los jóvenes van a recibir la bendición, van por delante los padrinos y madrinas que van a ofrecer la bendición esperan a la comitiva con dos pequeñas velas y dos ramitos de flores y un sahumador. Se hace un intercambio de velas y ramos de flores. Se pasan al interior de la casa y sobre el altar se ponen las velas y los ramos.", "nah": "ijkuak ajxiua in kampa telpokamej iuan ichpokamej kinteochiuaske, moteyakamilijtiue in teotajtsitsintin iuan inta tsitsiuan in telpokamej. kaltempa inchan teotajtsitsintin motechilia ika popochtli, xochimapiktin iuan ome tlauiltoton. noijki in akejuan onajsi teotajtsitsintin momapikilijtiue ometlauiltin iuan ome xochimapiktin. mauispa netlajpalolo iuan nepopoch- uilo, momapatla in tlauiltin iuan xochimapiktin, achi iman panoua kalijtik iuan teoajkopechpa motla'itlalia tlauiltin iuan xochimapiktoton." }
41
{ "es": "Se hincan frente al altar los contrayentes, y los padrinos con mucha religiosidad imparten la bendición. Después empiezan los discursos, se les hace saber a los jóvenes y señoritas cómo van a vivir en honra, cómo se van a conducir ante la sociedad.", "nah": "ualmotlankuaketsa ichpokatl iuan telpokatl iuan inteotajtsitsintin teomauispa motlateochiuilia. kana noijki okseki tlaka omopachoa iuam noijki kitetlakuilia iteochiualis. achi imsn peua in ueuejtlajtoli moteneua, mokakiltia iuan mixmachtia in akejuan mosenkauaske in keni mauisnemiske, in keni teixpa in nemilis mochiuas." }
42
{ "es": "En primer lugar habla el padrino, mientras que la gente que asiste a dicho acto guarda silencio. Ahijados míos, en el nombre deDios les he impartido la bendición, ahora escuchen bien una o dos palabras que voy a pronunciar: Mañana frente a Dios y con la presencia del señor sacerdote ustedes se perfeccionarán, se casarán, éste sacramento es de gran trascendencia. Ahora aún sus vidas no son perfectas porque les falta la bendición de Dios nuestro padre. Mañana cuando salgan del templo ya no serán dos personas porque le ceremonia del templo los habrá hecho uno y será perfecta la vida de ustedes en la sociedad. De hoy en adelante toda obligación que se presente, va a ser preocupación de ambos.", "nah": "in teotajtsin mopeuitia moteneuilia itlajtotsin inokik mochtlaka tlajtlakajtikate annoteopiluan, ipaltsinko in toteotsin ye oamechteochiu. axkan kuali xikonkakikan, se anoso ome tlajtoli mostla in ixpantsinko toteotatsin iuan imaktsinko in topixkatsintli anmosenkauaske inin teotlamantli senka mauistik kijtosneki. axkan ayamo senkiska anmonemilis ipampa poliui iteochiualistsin in toteotatsin. mostla ijkuak ye ankisaske in teopa, amejuan aokmo ometlakaj. in nesenkaualistli ye oamecheknitili ye senkiska amonemilis teixpa. axkan in tlen tekiyotl amomak ualajsis amoneuan itechpa amotekipachoske." }
43
{ "es": "En este camino juntos camanarán, ya quedó atrás en el tiempo la vida particular de ustedes, olviden su ayer de vida fácil y festiva, olviden el descuido y la pereza. Ahijada mía, desde este momento ya eres parte de un nuevo hogar, respeta a tu nueva familia para que ellos te respeten y te ofrezcan su afecto. Preocúpate y dedica tu atención a tu compañero, él día a día irá a laborar en el campo para que en el hogar no falte sustento. Cuidarás y conservarás lo que con mucho trabajo gana tu hombre. Temprano te levantarás para avivar el fuego del fogón y cocinarás para tu marido. Cuando una mujer gusta de perder el tiempo en cosas ajenas no tiene preparada la comida a tiempo, entonces llega el marido u no hay de comer y el tlecuil apagado y sin vida. Es así como se pierde el respeto entre ambos.", "nah": "ipanin yankuik ojtli sepan annejnemiske, ye omokau ipan kauitl amoyalua nemilis, majmolkaua auilyotl, majpojpoliui tlatsiuistli. tinoteosiuakoneu, axkan ye tipoui in itechpa in yankuik uamyolkayotl xitemauiso, onkanon mitsmauisoske, mitstlakojtlaske. ximotekipacho ipampa monamik, yejuatl momostla miltekititiu iuan ika itekiyou amo tlajpoliutas kalijtik. tikijselis iuan tikixolis in tlen monamik tekiyochikaualispa kitlanis. kualkan timeuas iuan tlekuilpa titlatleanaltis inik tiktlakualchiuilis monamik inijkuak siuatl tlatsiuki iuan techan motenkualak- uijtinemi iuan amo tlakualchiua kualkan, ualajsi inamik amo onka in tlen mokuas, tlatlitliseutika. ye ijkin peua mauispololistli." }
44
{ "es": "Tú aahijado, tu vida de juventud de soltero, ya olvídala, ahora ya eres el marido, ya eres el hombre respetable, trabaja, no te distraigas, quien ya es guía de su hogar debe alejarse de la embriaguez, debe olvidar la pereza. Pronto, Dios pondrá en sus manos a su retoño, a su hijo, a su querido hijo. ¡Qué alegría ! A este retoño lo amarán y cuidarán. Si así actuaron, que Dios los bendiga.", "nah": "tinoteo-okichkoneu, motelpochyaluakayou ye xikilkaua, axkan ye titenamik, ye titlakamauijso, xitekiti amo ximxpolo, in akin ye techanyakanki majkilkaua tlauanalistli. mostla uiptla toteotsin amechmomajtilis amokoneu, ammotlasojkoneu. ¡tlen pakilistli! ammotech mochiuas. inin yolitsmolinilistli ika mochi amoyolo ankitlasojtlaske, ankixotiske. intla ijkin ankichiuaske, toteotsin ma'ammech- moteochiuili." }
45
{ "es": "Todo lo relativo a nuestra cultura con relación a nuestra convivencia se les hizo saber a Petzin, Tecpal, Román y Juan. Al siguiente día muy temprano las campanas del templo llamaraon a misa, ya era hora de la ceremonia del casamiento. Petzín y Tecpal se vistieron con sus mejores prendas, se pusieron sus faldas de lana, sus quezquemiles y sus camisas bordadas. Se trenzaron el cabello con cintas angostas y labradas y se calzaron con sandalias de fiesta grande. La madrina y el padrino avanzaron por delante con toda la comitiva por detrás y se encaminaron hacia el templo.", "nah": "28: mochi inin tlamantli in tlen tonemilispa poui omoka- kiltijke petsin, tekpal, román iuan juan. mostlatika kualkan ueyikanteopa oualtlatsilin, otenotsalo, ye iman nesenkaualos. petsin iuan tekpal ika kuajkuali intlakenuan omoyekchijchiuke. omoyekchijchiuke. omotlakentijke ika intsojmikuen, ika inkechkenuan iuan inkoton yektlajmajcho, omotsonxinepanojke ika yektlajmajcho nelpilonkokone iuan imiluitekak-uan. inteonantsin iuan inteotajtsin omoteyakanilijke; tetajtsin, tenantsin iuan miek tlaka ouiloak teopa." }
46
{ "es": "En el templo, los jóvenes vestidos de blanco ya esperaban a sus novias, también sus padrinos y mucha gente esperaban. Salió el señor cura del templo y los bendijo. Ya en el interior se realizó la ceremonia. Qué gusto reinó en todos los corazones. Al salir del templo todos se dirigieron a la casa de los novios en donde se efectuó el convivio.", "nah": "ompa teopa, telpokamej ika imistak tlaken ye otechixtaya, noijki teteotajtsitsintin iuan miek tlakaj ye otekichixtaya. teopixkatsintli oualmokixti iuan omotlateochiuili. opanouak teopa iuan onesenkaualo. tlen pakilistli teyolixtech oxochikuepon. oualkixouak teopa iuan oo'anolo inchan telpokamej in kampa pakilispa otlatlakualo." }
47
{ "es": "En el banquete se sirvió arroz, mole rojo, tamales pequeños de frijol, pulque natural, pulque curado con fruta y un poco de aguardiente. Dos músicos violín y guitarra- amenizaron la fiesta y la gente bailó. Cuando la tarde empezó a caer, algunas personas se empezaron a retirar agradeciendo que los hayan invitado, a algunas se les ofreció un pco de comida, un bocadito como se dice, en pequeñas canastas.", "nah": "onemajseuilo, arrosmoli, tlemoli etamalpitsauak, istakneutli, xochikualoneutli iuan tepitsin oktli. ome tlatsotsonki otepakilismakake iuan oneijtotilo. ijkuak ye opeu tlapoyaui miek tlaka opeuke yaue inchan uel miak okitlasojkamatke okintlaluijke. seki tlaka ijkuak ye o'ana okinmakti ke intlakauili." }
48
{ "es": "Al día siguiente, todas las personas que ayudaron en la preparación de la comida en la casa de Petzin y Tecpal se organizaron para ir a saludar a los desposados y otra vez se volvió a bailar y se ofreció otro banquete. Pasó el tiempo, Román y Juan decidieron ir a comprar limones al Estado de Morelos. Por este tiempo ya la revolución había cundido por todas partes. Toda esta situación era acompañada por una epidemia que la gente llamó gripa. Esta rara enfermedad mataba mucha gente. en algunas casas murieron todos los de la familia, muchos huyeron y se fueron a vivir al campo o al monte para no contagiarse.", "nah": "mostlatika, imakejuan otepaleuike tlakualchiuaske inchan petsin iuan tekpal, omonechikojke iuan otetlajpaloto inchan yankuik mosenkauke iuan oksepa oneijtotilo iuan otlatlakualo. ye ijkin monemilischiua in kampa nesenkaualo. opano kauitl iuan kaxtoltika okinemilijke román iuan juan yaske tlatsintla limontlasenkuiske. ka ipanin kauitl nouian ye otikun yaochiualistli iuan noijki oual panuets ueyi kokolistli omokuiti gripa. inin tetsaukolistli otemijtiaya. kana mochintin uayolki ipan se kali ochantia omijmijke. miek tlaka ocholo iuan ochantito kuentla anoso kuautla inik amo momeuas." }
49
{ "es": "Por ese tiempo, aquí en Momoxco no teníamos ningún médico. Cualquier hierba amargosa se tomaba con la esperanza de curarse, pero ningún remedio servía para curar. Algunas personas tomaron jugo de limón y no murieron, por esto Juan y Román se fueron a Morelos para traer de allá limones para vender. Cuando partieron sus esposas les preparon sus itacates muy temprano y se encaminaron rumbo a Morelos. Todo el día caminaron por el monte y cuando ya caía el sol llegaron al pueblo de Tepoatlan, ahí se hospedaron donde los conocían y descansaron. Al día siguiente compraron limones e hicieron sus cargas pequeñas con sus ayates y se internaron nuevamentee en el monte para regresar a su pueblo.", "nah": "nikan totlalnan momoxko amojka tepatiani ochantia. sassotlei pajxiuitl senka chichik omiya yese, amo tla xiuitl otepajtiaya. seki tlaka oki limonatl iuan amo omik, ipa,pa'in román iuan juan olinotlasenkuito ika tlatsintla. ijkuak okiskie injan, insiuauajuan okimijtakatike kualkan iuan oyake tlatsintla. semiluitl okuautlanenenke iuan ijkuak opeu pojpoliui tonaltsintli oajsito in ueyi altepetl tepostlan. nikan okinkalotijke in kampa okimixmatia iuan omoseuijke. mostlatika okikouke limón iuan ika imayau otlamamajke iuan oksepa okuautlajkalajke oualmokuepke inchan." }
50
{ "es": "Todo el día caminaron, cuando empezó a pardear la tarde salieron del monte y empezaron a caminar en los campos de siembra del pueblo de Momoxco. Ahí les marcaron el alto los federales. -¿Quiénes son ustedes? ¿Qué cargan? -Somos campesinos, somos pacíficos y traemos limones, los traemos de Morelos. El que mandaba a los federales ordenó. -¡Regístrenlos! -Ustedes son zapatistas. Les dijeron. -No, nosotros somos pacíficos y no nos metemos en nada. Los golpearon, los palearon y en seguida los pararon frente a una cerca de piedras. Cinco federales con sus armas se apostaron frente a ellos y el jefe federal ordenó. -¡Fusílenlos!", "nah": "semiluitl onejnenke, ijkuak oteotlakiak okuautlajkisako iuan opeuke nejnemi kuentlajpa ipan tomomoxkatlal. ye nikan okintsakuilijke in tekpanyochiuki -¿ak amejuan? ¿tlen ankimama? -timiltekitini, amo tlajtokalajtia, tikmama limón otiksenkuito tlatsintla. in yaoteyakanki oualtsajtsik: ¡xikintlatemolikan! -amejuan an sapatistas. -amo, tejuan amo tlajtokalajtia. okin tsopoj-uijke iuan okin tijtilijsake. achi iman okimeteketske in ixpa in techinamitl. makuilyaochiuki ika intlekisal omotejpanke imixpa iuan in akin teyakana oualtsajtsik: ¡xikinkueponikan!" }
51
{ "es": "Juan cayó de bruces, arrojando cuajarones de sangre por la boca y murió. Román quedó de pie y el federal en jefe quedó expectante y dijo: -¿Por qué a éste nole pasó nada? Denle otra descarga Otra vez los cinco soldados dispararon sus armas y Román quedó de pie. Un soldado se arrimó al condenado y dijo: -Éste trae una cobija nueva, por eso nole entran las balas. Entonces lo desnudaron y nuevamente le dispararon. Es así como éstos jóvenes murieron al pie del monte.", "nah": "34: juan oixtlapach-uets iuan okiualkakamakau estli, omik. román ijkak amo tla'oquipano. yaoteyakanki oualsentlachik iuan okijto -¿tle ipampa inin amo tla'oquipano? oksepa xikkueponikan. oksepa in makuiyaochiuki ika in tlekisal otlakueponijke iuan román amo tla'oquipano. se yaochiuki omopacho itlok román auan okijto -inin kipa yankuik itilma ipampa'in amo tla'oquipano. okixinakatlalijke ke iuan oksepa okikueponijke. ye ijkin inike telpokamej omijmiljke ipanin tlalkuautentli." }
52
{ "es": "Cuando los federales se fueron de ese lugar, por ahí pasó un leñador y descubrió los dos cuerpos. Como los conocía dio aviso a sus familiares. Con gran tristeza fueron a levantar a los cadáveres y los trajeron al pueblo sobre dos caballos. Con gran tristeza fueron sepultaods estos dos hombres. Petzin y Tecpal con dolor abandonaron su hogar y tomaron camino hacia los pueblos lacustres.", "nah": "ijkuak oyajke tekpanyaochiuke se kuajkuajki opano in kampa ouejuetstaya mimijke. ito okimismat iuan otenauatito inchan mimijke. ika ueyi tlakoyalistli okimajkokuito iuan kauajpa okinualuikake. chokilispa okintokake. petsin iuan tekpalika intlakoxyou omochankuijke iuan oo'anque, oyajke otlakoxchantito ikka atenko." }
53
{ "es": "Por esta desgracia, al lugar donde fueron asesinados estos jóvenes la gente le llamó \"El lugar de la Muerte\".", "nah": "ipampa'in in tepan amo kuali omochiu, in kampa okinmijmijtike inike telpokamej omokuiti mijkapa." }
54
{ "es": "Tocitzin Tachatzin La abuela Tacha José Concepción Flores Arce, Xochime' Junto al viejo cedrón del patio creció una bugambilia de flores encendidas, que con el tiempo unió su fronda al añosso árbol. En esta sombra de flores con olor a cedrón, se sentaba la abuela Tacha para desatar su hilacha.", "nah": "tositsin tachatsin la abuela tacha josé konsepsión flores arse, xochime' isekak in sedrón kuau- ueue, ouapau in se bugambiliajkuauitl ken tlexochtli ixochiyo. ijkuak opano kauitl kuau-ueue iuan xochitlasekauili in sedrón ajuiyaxtika, omotlalijtsinoaya tosijtsin tachajtsin in kampa omotlatotomiliaya." }
55
{ "es": "A su lado siempre tenía un pequeño chiquihuite de carrizo para guardar sus cosas al terminar de trabajar. Después de medio día yo volvía de la escuela ; lo primero que hacía, era llevarle a la abuela su pequeña jarra de agua -siempre de tamarindo- y su jícara labrada con la cuál ella bebía.", "nah": "isekaktsinko mochipa omantaya se teojtlachikiuitl in kampa omotlaliliaya mochi ika tlen omotekiliaya. ikuak ye opano tlajtonali, nejuatl onoualkuepaya in tlamachtil- kalpa. ye imanin onikmopachil- uiliaya nositsin iapilotsin ika atl, senka okimopaktiliaya tamarindo'atl. noijki onikmomakiliaya ixochixikaltsin ika omotlatiaya." }
56
{ "es": "Un día busqué en su lugar de siempre y no la hallé. Corrí a su jacal y allí estaba hincada frente a su viejo baúl, que había jalado hasta el pasillo en donde había un bonito sol.", "nah": "se tonali oniktemoli in kampa mochipa omotlalijtsoaya iuan amo ompa ometstaya. onontlachiato ixajkaltsinko iuan melauak, ompa omotlankuaketstsinojtaya ixpa in ijsoltepos-petlakaltsin. ixpa in ixajkaltsin ometstaya in kampa otlayamanixtaya, tonayampa." }
57
{ "es": "¿Qué haces aquí abuela Tacha? -le dije y no me contestó. Con su quechquemitl de franela se cubrió el rostro por un momento. Luego se enjugó las lágrimas y me sonrió. Sus ojos pequeños estaban húmedos como recién llovidos. -¿Estás llorando? ¿Qué te pasa? - le dije con voz suave al oído.", "nah": "-¿tlen timitia nikan tinosijtsin tachajtsin? -onikmoluili, iuan amo onechmonankilili. ika ifranelajkechkentsin omixkimilojtsino tepitsin. achi iman omixpojpoutsino iuan onechmixuetskilili. oateskamantaya itlachialistsin ken ixtsinko kin oajuachkiau. -¿timochokilijtika? ¿tlen mitsmopanoltia? -onikonmoluili tsopelika- tlajtolpa inakastsinko." }
58
{ "es": "Sí estoy llorando mi muchacho Gorgonio, pero no lloro de tristeza. Lloro porque estamos en víspera de Carnaval, y siempre por estas fechas, vengo a platicar con las cosas que guardo, desde hace mucho tiempo, en este viejo baúl. -Estas cosas saben platicar? -le pregunté.", "nah": "melauak nichokatika tinopilton gorgonio, yese amo nitlakoxchokatika. nichokatika ipampa tikate auiliuitentli, iuan ka ipantianin niuits nikinnonotsas inintin tlamantin nikan nikimpia ipanin huehue'-tepozpetlacalli. -¿inintin tlamantin kimati tenonotsaske tinosijtsin? -onikmoluili." }
59
{ "es": "Sí hijo, estas cosas tienen voz, tienen vida. Son como libros que leo y vuelvo a ver en ellos a la misma gente que conocí hace muchos años. -¡Ah! Ya entiendo, son como recuerdos, le dije. -Eso son, mi muchacho.", "nah": "kema tinopilton, inin tlamantin kimpia in toskiu, imijyou, yoltikate. paneua amoxtin, nikintlatoltia iuan intech nikimijta miek tlakaj in ye uejkau onikimixmat. -¡aj! ye nikajsikamati, mitsmotlalnamiktilia. -onikmoluili. -ye yejuatlon nikijtosneki tinopilton." }
60
{ "es": "¿Y me puedes contar algo de estas cosas, abuela? Y cruzando los pies me senté como ella sobre mis talones. -No hijo, los hombres no deben sentarse así. Trae un banco y siéntate frente a mí -me dijo.", "nah": "-¿au kuali tinechmononochilis tinosijtsin tlen mitsmotlalnamiktilia inike tlamantin? au achi iman isekaktsinko oninopatlacho -amo tinopilton, okichtin amo ijkin motlalia. xikanati se ijpali iuan nixpa ximotlali -onechmoluili." }
61
{ "es": "-Escucha: Mi papá se llamó Longinos y mi mamá Abundia. Mi papá tenía letra y estos libros viejos que ves fueron de él. Este morral, este gabán y este sombrero fueron de mi hombre, de mi Cipriano, de tu abuelo. Por estos días de vísera de Carnaval, cuando gobernaba el viejo Porfirio, yo era muchacha y Cipriano tenía veinte años. Nos casamos a principio de 1909.", "nah": "8.-xinechcaqui: notajtsin omotokayotijtsino longinos iuan nonatsin abundia. notajtsin omomachitiaya moamapouilis. inintin amoxijsoltin nikan tikimijta, notatsin iamoxtsitsiuan. inin ichxikipili inin tilmajtli, iuan inin kuatlaseuali intechopou notlakau, nosipriano, mokol. ipantianin auililuitentli ijkuak otlatokatia ueuejporfirio ok nisiuanton iuan sipriano okipiaya sempouali xiuitl. otosenkauke ipeuya xiuitl 1909." }
62
{ "es": "Entonces eran tiempos de lluvia temprana y las tierras sabían dar buenas cosechas como si fueran tierras nuevas. En ese año mi papá Longinos levantó muy buena cosecha. En su patio lucieron dos cincolotes altos y limpió buenas cargas de de haba y frijol.", "nah": "ka ipantianon kualkan omokiauitiaya iuan otlamochiuaya ken yankuik tlaltikpaktli. ipanon xiuitl notajtsin longinos, senkuali omopixkili. kaltempa omoketske uejueyi sinkolojtin iuan omochipau ixachi etl iuan auax." }
63
{ "es": "Cipriano y yo, también cosechamos mucha mazorca, haba y cebada. Mi papá y Cipriano se apresuraron a ordenar todo: guardar la cosecha, hacinar el rastrojo, y todo lo necesario. \"Ya todo está asegurado\" dijeron mi papá y Cipriano. \"La cosecha nos alcanza para todo el año, sólo hay que cuidarla\". Por esos días, venían de visita a nuestra casa unos morelenses y con mucha reserva platicaban con mi papá y Cipriano, y se iban casi en seguida.", "nah": "10.cipriano iuan nejuatl noiijki kuali otipixkake sintli, auax iuan sebada. notajtsin iuan sipriano omotlalojtsinojke omotlajtlalilijke tlen omopixkak, omotepetitlali tlajsoli iuan mochi tlen monekis. \"ye mochi otiktlajtlalijke\" omitaluijke notajtsin iuan sipriano. \"ye tikpia tlen tikkuaske mochixiuitl, san moneki majtikmaluikan\". ka ipantianon oualaya tetlajpaloske tlatsintlantlakaj omononotstsinoaya intloktsinko notajtsin iuan saniman oo'anayah." }
64
{ "es": "Un día, por este tiempo y muy temprano, sin avisarnos se fueron mi papá y mi hombre. Se fueron a luchar con Zapata. Pronto por aquí llegaron los federales, y se encendió la Revolución en todo Momoxco y en todo México. Se acabó el orden y empezó la rapiña. Nos robaron toda la mazorca, los caballos, todo. Yo ya estaba embarazada y esperaba con ansia que llegara mi Cirpiano.", "nah": "se tonali ka ipantianin iuan san kualkantika, omoo'anili'que notajtsin iuan nonamik iuan amo otechmonauatilijke. omoyaochiuilito itlok sapata. ijsiukan topan oajsiko tekpanyaochiuke iuan otikuin atl-tlajchinoli nikan tomomoxkatlalpa iuan nouian altepepa mexíko. opo¿poliu toyamankanemilis iuan opeu tlachtekilistli. otechkuijkuilijke sintli, kauajtin mochi. nejuatl ye onitlajpiaya iuan yolijsiuilispa onikchiaya ualmokuepas no sipriano." }
65
{ "es": "Un día por la noche, mi madre y yo llorábamos nuestra miseria cuando oímos el chillido de mi padre. Salí corriendo a abrir la puerta.", "nah": "se tonali in youaltika, nonantsin iuan nejuatl otichokataya ipampa toiknonemilis. otikonkajke notajtsin matlapichilia. onikis onitlatlajtlapolo." }
66
{ "es": "Si era él. Al verlo solo, con ansia le pregunté: -¿Papá, en donde está Cipriano? -Vamos adentro, quiero saludar a tu mamá -me dijo -¿En donde está Cipriano? volví a preguntar a gritos.", "nah": "kema yejuatsin notajtsin. yolijsiua onikonmotlajtlanili -tinotajtsin, ¿kampa ka sipriano? -majtiyakan kalijtik majnikmotlajpalui monantsin- omijtalui. -¿kampa ka sipriano? - onikmotlajtlanili oksepa." }
67
{ "es": "Me dio el morral que traía pendiente de su hombro. Adentro venía el sombrero de mi Cipriano y su gabán. -Mi hija Tacha,-dijo él -la de malas. Cirpiano murió.", "nah": "onechmomakili in ichxikipili in tlen iajkoltsinko oualpilkataya, ijtik xikipili oualaya ikuatlaseual sipriano iuan itilma. -tinosiuakoneu tacha. omijtalui. amo kuali topan omochiu: sipriano omik." }
68
{ "es": "Y sin querer sentarse, esto nos dijo: -La Revolución es como un huracán: violento, arrasa con todo, mata, crea odio, miseria. Pero la Revolución como el huracán, pierde su poder de destrucción y deja al final cambios. Después de los vientos destructores quedan las tierras fértiles para una nueva siembra. Ya vendrán libertadores, ya vendrán nuevos hombres con ideas justas para cambiar la dictadura.", "nah": "amo omenekilti motlalijtsinos, iuan yejuatlin omijtalui -in yaochiualistli ke se ueyi ejkakouatl: ijsiukayo, mochi kejkatoko, temikti, nekokolilo impampa, iknonemoua. yese yaochikualistli ken ueyi ejkamalakotl, kuetlani iuan konkauteua yankuik. nemilistli. iman ye otlaejkatoko, tlaltikpaktli onualnesi kuechauak iuan sa tekichia tokos senkuali techialispa. ye tlamalopojpoliuis. hual'acizque kuajkuali tlakaj ka sen kuali innemilil iuan kipatlaske in amo kuali tlakochyotl." }
69
{ "es": "Mi madre Abundia y yo seguimos llorando. Papá Longinos dejó las monedas que traía en su cinturón de los que llamamos víbora, las vertió lentamente diciendo: -Espérenme un momento, Y ya nunca lo volvimos a ver.", "nah": "nonantsin abundiajtsin iuan nejuatl otichokataya. tota longinos omotoyauili ipan tompiajchikiuitl san tsiliktik tomin in tlen oualmikeliaya ijtik ikuitlaxnelpiloltsin iuan omokijkixtijta -xinechchiakan san tepitsin. iuan ayokik otikmoktilijke." }
70
{ "es": "Un día el gobierno despobló todo Momoxco, nos arreó como si fuéramos ganado hasta la Ciudad de México y allá nos abandonó a nuestra suerte. Mi madre y yo sufrimos mucho. Vimos a ricos de nuestro pueblo mendigar en la ciudad. Nos fuímos acomodando y así hermanamos nuestra miseria con otros en desgracia y encontramos en dónde vivir.", "nah": "se tonali in tekpantlatokani otechchankuijkuik, otechtotokak nouian momoxko. otechpeu ken timetoton iuan otechkauato mexijko ompa otosejkamoyauke. nonantsin iuan nejuatl senka otitekipanoke. miek tochan incham tlatkiuajke ipanin hueyi'altepetl omotlayeuijke. ye ijkin toiknonemilis totolinkanemilis otikijneutijke intlok okseki tlakaj iuan otiknextijke in kampa tichantiske." }
71
{ "es": "En una vecindad de la calle Balderas vivimos y allí nació tu padre. Las vecinas me auxiliaron en el momento del parto y una de ellas, esposa de un guacho, se ofreció para bautizar a mi niño. Yo le dije que le pusiera por nombre Emiliano y ella no quiso. Luego, haciéndole en la frente la señal de la cruz y dándole a probar un poco de sal le dijo: Yo te bautizo en el nombre de Dios y te pongo el nombre de Ciriaco. Y dirigiéndose a todas las mujeres que allí estábamos explicó: En campaña así bautizamos a nuestros críos, porque casi nunca hay sacerdotes a la mano. Dios conoce nuestra fe y con eso basta.", "nah": "ipan kalsalantli balderas otichantito. ye nikan otlakat motajtsin. onechyolalijke siuamej nikan ochantia ijkuak oninopaleui. in se siuatl, isiuau in tekpan- yaokuijki, okikuateki nopipilton. onikilui kitokayotis emiliano iuan amo okinek. au san niman okixkuateomachioti iuan okimachilti tepitsin istatl iuan okiteneu. -nimitskuatekia ipaltsinko toteotsin, timotokayootis siriako. timochintin tisiuamej otechmachilti yejuatlin: -ipan toyaonemilis ye ijkin tikinkuatekia topiluan, ipampa totopixke amo tikinnextia in kampa tiyajtinemi. toteotsin techmoyolixmachilia san ka yejuatlin kualika." }
72
{ "es": "Así pasó el tiempo y subsistimos con muchos trabajos en la ciudad. Los jefes revolucionarios fueron desapareciendo. A Madero, Zapata, Carranza, Villa y otros, los mataron. Los que quedaban fueron organizando un gobierno nuevo y la tormenta revolucionaria fue amainando. Cuando empezó a gobernar Obregón, los momoxca empezamos a regresar a nuestra tierra. Mi mamá Abundia ya no vio el regreso porque murió.", "nah": "ye ijkin opapano kauitl iuan tekiyopa otipanoke. in yaoteyakanki opoliutajke. madero, karransa, sapata, vila iuan osekintin okin mijmijtijke. in akejuan omokauke okiyekmanke in yankuik tekpan ailistli iuan ueyi yaochiualistli opeu kuetlani. ijkuak opeu tlatekpan yakana obregóm, timomoxkaj otipeuke titokuepa totlalnan. nonantsin abundia aokmo omoktili otokuepake. yejuatsin omomikili." }
73
{ "es": "Ya estando aquí, los hermanos Islas de Acatitla, y algunos hombre de otros barrios organizaron el Carnanval. Entonces yo quise que mi niño participara porque ya tenía nueve años. Le pinté bigotes como zapatista y le puse el gabán de mi difunto Cipriano. Sus carrilleras se las llené de balas de cacahuate y más balas de lo mismo en su morral.", "nah": "ye nikan totlalnan, in tlakaj, ikniutin innotsal islas, chanejke akatitla, iuan oseeki tlakaj okse inkalpuluan, okimanke auiliuitl. oniknemili nopilton mijtotis, ka ipantianon ye okipiaya chiknaui xiuitl. oniktentsonti ken se sapatista, iuan oniktlakenti ika itilma nomijka sipriano. ielpa inepanoltlekisalpialoyan kuali inikyekman in tlamotlaltin ika tlalkakauatl iuan okachi tlamotlaltin ijtik ixikipil." }
74
{ "es": "Su fusil se lo hice de tejamanil y de palo de escoba y entre las comparsas en torno al quiosco porfiriano de Chapitel al son del chinelo bailó mi niño Ciriaco.", "nah": "itlekisal onikchijchiuili ika uapali iuan tlachpanalkuauitl iuan ika chinelojtlatsotsonali omijtoti nosiriako intsalan mijtotijke in malakachpa kiosko in okiman toteko porfirio in ixpa chapitel." }
75
{ "es": "¡Qué bonito se vio el sombrero de mi Cipriano. Cada vez que él pasaba frente a mí, lucía su carabina en alto y el listón colgante de su barbiquejo flameaba de contento. Y yo reía y llorabaa porque veía en mi niño, a mi Cipriano mismo.", "nah": "22.¡cen kualtsin onesia itechnopilton ikuatlaseual nosipriano! ijkuak nixpa opanoya, ilekisal uejkapa okiteijtitiaya iuan imekakuatlaseual itenchalpa oe'ecapatlania pakilispa, iuan nejuatl onipakilisuetskaya iuan onichokaya ipampa itechnopilton onikijtaya nosipriano." }
76
{ "es": "¡Qué bonito es el Carnaval! Es como la vida misma. ¡Qué bonita fue la Revolución! Fue violenta como un huracán. Ahora que ha amainado hay cosecha nueva de libertad.", "nah": "¡senkualtsin auiliuitl! senkualtsin ken tonemilis, ¡senkualtsin in tlen opano ipan yaochiualistli! otechejkatoko ken se ueyi ejkamalakotl. axkan ye otlakuetlan tikpixkaske yankuik xoxoukayotl." }
77
{ "es": "La abuela Tacha dejó de hablar. Su rostro arrugado, lleno de historia, tenía un color bonito de contento, y sus ojos estaban llenos de rocío.", "nah": "nosijtsin tachajtsin omonauatili. ix-xolochtsin in kampa onnesia miek yalua kayotl oxotlataya in pakilistli iuan itlachialistsin oajuachmantaya." }
78
{ "es": "25.Se enjugó las lágrimas con su quechquemitl y riendo me pidió su agua de tamarindo.", "nah": "omixmeyalpojpoutsino ika ikechkentsin iuan uets-kilispa, onechmoluil: namiki nikneki tamarindo'atl." }
79
{ "es": "Teo'calpixcayotl La Mayordomía José Concepción Flores Arce, Xochime' Yo nací en este pueblo llamado Malacachtepec Momoxco. Aquí crecí cuando toda la gente trabajaba en el campo, por ese tiempo mucho llovía y todo lo que se sembraba muy bien se daba. Por la ladera del monte y en dirección al Teuhtli las hileras de magueyes siempre conservaban su verdor.", "nah": "teojkalpixkayotl la mayordomía josé konsepsión flores arse, xochime' nejuatl onitlakat ipanin altepetl motokayotia malakachtepek momoxko. oniuepau nikan ijkuak mochtlaka omiltekitia, ika ipantianon senka omokiauitiaya iuan mochi intlen omotokaya kuali omochiuaya. ipan tlaixtli ika kuautlajpa iuan ika teutitla, mepantin semijkak oxoxokeutaya." }
80
{ "es": "Muchos se dedicaban al cultivo del pulque, en este oficio se recoge el aguamiel por la mañana y por la tarde. Cuando ya pude seguir a mi padre, me llevaba a recoger el aguamiel al pie del monte. Nos parábamos de madrugada cuando aparecía el lucero grande al lado del Popocatépetl. Aún muy oscuro ya tomábamos camino, él llevando en la mano el farol.", "nah": "miektlaka otlajchikia, ininke tl'achihque oyayaj tlajchikiske se kualkan iuan se teotlak. ijkuak ye kuali onik motokiliaya notajtsin onechmouikiliaya tikkuiske nekuatl kuautenkopa. oteuaya kualkan ijkuak oualpanuetsia ueyi sitlali ika isekak popokatepetl. ok tepitstlayouatika ye tio'ana, yejuatsin momatlananilijtiu tlauili teskapa." }
81
{ "es": "Cuando ya estábamos a media ladera, hacíamos un alto para mirar hacia el Teuhtli, por muchos lugares se miraban luces como chispas esparcidas. -Hijo, mira hacia allá, ya muchos tlachiqueros andan trabajando. Los que se miran allá a lo lejos, junto al Yeteco, ese pareje se llama Tlaquechpa, esas dos luces que se ven por la derecha, allí es Tzotzoma'co, la luz solitaria que ves ahí se llama Olopa. Y así mi padre me enseñó el nombre de los parajes.", "nah": "ijkuak ye otiyeya tlajkotlaixpa, otiualachaya ika teutitla, ka nepanikan onmojta ken tlamoyopixautika. -tinokoneu, xontlachia, ye miek tlajchijki tekittinemi. inoke onmojta okachi uejka in isekak yeteko, ompa'on motokayotia tlakechpa, inoke ome tlauiltin onmojta ika toyekma, ompa'on tsotsomajko, inon isel tlauijtinemi ompa'on motokayotia olopa. ye ijkin notajtsin onechmomachtili mochi in kuentlajtokaitl." }
82
{ "es": "Cuando llegábamos al paraje Hueyi Oyametl, empezaba a amanecer. Allá a lo lejos un coyote nos saludaba y mi padre empezaba a recoger el aguamiel con el acocote. Raspaba el maguey y la raspadura yo la llevaba en un recipiente. Esta raspadura se mezclaba con masa y los cerdos se la comían con deleite.", "nah": "ijkuak otajsia in ueyi oyametl, ye peua tlatlalanesi. uejkatika koyotl tech- ualtlajpaloa iuan notajtsin mopeuitia moijyokuilia ika alaktl in nekuatl. motlaitseuilia iuan mejtsali, nejuatl nikmatlanantiu ika teposkomitl. inin mejtsali omoneloaya ika tixtli iuan pitsome okijjulikakuaya." }
83
{ "es": "Cuando el sol ya empezaba a calentar, mi padre ya había terminado de raspar sus magueyes. Entonces regresábamos , él venía cargando el aguamiel con la red y el cuero aguamielero. Yo caminaba por delante trayendo mi recipiente con raspadura. Aún no caminábamos lejos, veíamos venir a nuestro encuentro a leñadores y tejamanileros, estos trabajadores iban montados sobre sus bestias, se dirigían al monte, lugar en que trabajaban.", "nah": "ijkuak tonaltsintli ye motlayamanilia, notajtsin ye omosenkauili motlajchikilia. toualtosiepa, au yejuatsin momamalijtiuits nekuatl ika tematlatl iuan tlajchikkuitlaxtli. nejuatl niteyakantiuits, nikmatlanana mejtsali ika teposkomitl. ayamo uejka otinejnemia, ye technamiktiuitse kuajkuauke iuan uepalapanani, inim'e ke tekitke yetiue impan inyolvsjusn, kuautlajpa yaue tekitiske." }
84
{ "es": "Ya vienen los leñadores, cuando los encontremos, salúdalos, respeta a la gente, no vayas a pasar de largo. Y así mi padre me enseñaba buenas costumbres. Por ese tiempo aún no iba a la escuela. Cuando llegábamos a casa, mi madre ya nos esperaba con preocupación, también el que compraba el pulque ya estaba esperándonos.", "nah": "ye uitse kuajkuauki, ijkuak titenamikiske, xitetlajpalo, xitemauiso, amo yej san titepanauis. ye ijkin notajtsin onechmomachtiliaya in kuali nemilistli. ka ipantianon ayamo oniyaya in tlamachtilkalpa. ijkuak otajsia tochan nonantsin yee motekichilijtika iuan neutlasenkuiki noijki, ye otechchixtaya." }
85
{ "es": "Mientras mi padre media el pulque y el comprador le pagaba, mi madre, en el metate remolía la masa. Sobre los tenamaztles ya estaba vaporizando la olla de frijoles y el te de monte frenta al tecuil ya estaba listo. -Siéntese usted, vengaa comer, todo está preparado. Mi padre se sentaba en un tronco de maguey arreglado a manera de sillón y yo me sentaba frente a él.", "nah": "inokik notajtsin omotamachiuiliaya neutli iuan neutlasenkuiki otlaxtlauaya, nonantsin omokuechaluiaya tixtli in metlapa. tenamaspa ye ijpokojkistika emoli iuan kuautlajtlaili tlekuiltempa sa tekichixtika. -ximotlalijtsino, ximamajseuitsinoki, mochi ye oniktlajtlali. notajtsin omotlalijtsinoaya ipan metsonteijpali iuan nejuatl onotlaliaya ixpantsinko." }
86
{ "es": "Sobre una mesa mi madre tendía un mantelito limpio y disponía lo necesario: el chiquihuite de las tortillas, el molcajete con salsa y almorzábamos. Ella hacía tortillas, sobre el comal ponía un pedazo de tazajo y tomábamos caliente el te de monte. Mi madre almorzaba junto a su metate, yo atizaba el comal.", "nah": "tlakualtlapechpa nonaantsin omosouiliaya chipauak tlapachiukayotl iuan omotlajtlaliliaya tlaxkalchikiuitl chiltemoli iuan otomajseuiaya. motlaxkalmanila, komalko ualmochapanila nakatlalichtli iuan totonki kuautlajtlaili tiki. yejuatsin nonantsin, metlatitla momajseuitsinoa. oniktokiaya tletl komalko." }
87
{ "es": "El cerdo en su pocilga estaba oyendo, impaciente esperaba con hambre, en una canoa pequeña se le daba de comer la raspadura del maguey mezclada con masa de maíz, se la comía con deleite, también se le daba hierba. A los guajolotes y a las gallinas se les daba maíz. Ahora todos los días se hace mercado en Momoxco, antes se hacía solo tres días por semana. En la casa se aumentaron las gallinas y mi madre recogía blanquillos todos los días.", "nah": "pitsotl ikolojpa tlakajtika, tekichixtika ye mayana, akaltepitompa motlamakaya. mejtsali ika textli kiuelikakua iuan noijki momaka xiuitl. ueuejxolo iuan kuanakamej omochayauiliaya tlaoli. axkan momostla tlatiankismani nikan momoxko, achto san yeyi tonali ipan chikomeiluittl omochiuaya tiankistli. tochan omoxinachojke kuanakame iuan nonantsin omajkouiliaya momostla in totoltemej." }
88
{ "es": "Cuando iba a placear mi madre llevaba dos o tres gallinas y blanquillos en una pequeña cesta. Allá compraba todo lo necesario para la casa. Al volver contaba el dinero de la venta. -Aquí está un poco de dinero, guárdelo en nuestro ahorro. Y mi padre guardaba las monedas sonoras.", "nah": "ijkuak omikaya nonantsin motlatiankisaluis okinmikiliaya ome anoso yeyi kuanakamej iuan totoltemej ipan totoltematlatl. ompa omotlakojkouiliaya mochi in tlen omonekia kalijtik. ualmokueptsinoaya iuan omopouiliaya in tomin intlen ka omotlanamakilito. -nikanka tepitsin tomin, xonmotlalili ipan topialis. iuan notajtsin omajkokuiliaya tsiliktik tomin." }
89
{ "es": "Un día mi padre dispuso que ya se sacrificara el cerdo porque ya estaba cebado. -Ya que se sacrifique el cerdo, está próxima la fiesta de muertos. Escoge el día para avisarle al matancero. -Que e sacrifique en la víspera de la fiesta de muertos, dijo mi madre. Faltaban dos días para poner la ofrenda, mi madre fue a avisar en todo el vecindario. -Mañana sacrificaremos al cerdo, quizá quieran adquirir algo. -Gracias, allá iremos, respondieron los vecinos.", "nah": "11.ce tonali notajtsin omonemilili ye momayauis pitsotl ipampa ye oyektomau: -majye momayaui pitsotl, ye uits mijkailuitl, xikpejpena tlen tonali iuan niknauatitiu tlamayauki. -majmomayaui mijkailuitentli oualmijtalui nonantsin. kin uiptla tlamanalos, nonantsin omotenajnauatilito techan. -mostla titlamayauiske, inaso tla'anmonequiltizque. -tlasojkamati, ompa tonyaske otenankilijke in chanejke." }
90
{ "es": "Todo se preparó, se arrimó la leña, un gran caso, agua, especias, cebolla y se le fue a avisar al matancero. Cuando amaneció llegó el matador trayendo toda su herramienta: cuchillos, un raspador para cerda y también vino su mujer para ayudarle. Ya el gran caso estaba sobre los tenamaztles con agua y ya se había prendido fuego.", "nah": "mochi omotlajtlali. omopacho kuauitl, ueyi teposkaxitl, atl, tlanajnamikyotl, xonakatk iuan omonauatito in tlamayauki. ijkuak otlatlalanes oualajsik tlamayauki, kimamajtiuits mochi in tlen ka momajmakas: tlatekonrin, itstetl ika tlatojmiyotepeuas iuan noijki ouala isiuau ka kipaleuis. ueyi teposkaxitl ye tenamaspa ye omotlali iuan ye omotleanalti." }
91
{ "es": "El cerdo empezó a gritar de miedo al sacarlo de su pocilga. Los vecinos al oir los gritos del animal dijeron: -Ya van a sacrificar al cerdo, es buena la carne que iremos a comprar. Si no se escuchaban los gritos del cerdo se pensaba posiblemente el animal murió de enfermedad, y nadie compraba la carne. Si ya se sacrificó al animal, con agua caliente y el raspador se le quitaba la cerda, luego las vísceras se cocían.", "nah": "pitsotl opeu maukatsajtsi ijkuak omokolojkixti. techan otlajtlakaktaya in chanejke iuan omijto -ye iman kimayauiske pitsotl, kuali nakatl tikkouatiue. intla ka amo mokaki tsajtsi pitsotl mi toa inajso okokolismik yolkatl, iuan ayak kikoua nakatl. intla ye omik pitsotl, ika atotonili omotojmiyotepeuaya iuan kuali omitsteuiaya, achi iman mochi ijtikeua omauisitiaya." }
92
{ "es": "La sangre se condimentaba y se preparaba con cebolla y hierbas de olor muy bien picadas. Esta sangre preparada se embutía con la tripa del cerdo y se cocía. Aún no era medio día y la grasa ya se había frito. En este momento empezaban a llegar las vecinas preguntando si ya podían comprar chicharrones de grasa embutido de sangre o vísceras.", "nah": "estli omotlananamikyotiaya iuan kuali omoyekchijchiuaua ika xonakatl iuan ika ajuiyak xiuitl, mochi kuali mopipitsauaya. inin estlachijchiutli omokuitlaxkolakiaya iuan omouixitiaya. ayamo tlajkotonali ichauyo pitsotl ye omotleuats. ye imanin oualajsia siuamej iuan ontlajtlania ye kuali tlakouaske." }
93
{ "es": "-¿Cómo amaneció? -Bien gracias, pruebe usted el \"chicharrón tlalli\" está calientito, la moronga ya está bien cocida. -Lo probaré, gracias Y así mi madre a todas las mujeres les daba a probar lo que ya estaba listo para la venta. Las señoras llevaban en las manos sus platos. -Déme usted sólo seis centavos de \"chicharrón Tlalli\" y también seis centavos de hígado.", "nah": "¿ken osemiluitiuak? -kuali tlasojkamati, ximomachiti \"chicharrón tlali\" tototonki, estli kuali ye ouiksik. -ma nikmati, tlasojkamati. ye ijkin nonantsin mochintin siuatsitsintin okinmo,ajmachiltiliaya. ye 'huantzitzin inmaktsinko omouikiliayaj inkaxpeltsitsiuan. -xinechmomakili san melio \"chicharrón tlali\" iuan noitiki melio tejtepitstli." }
94
{ "es": "-¿Cuánto cuesta la carne y la manteca? Mi madre contestó: -La carne maciza vale doce centavos el kilo y la manteca seis centavos, la carne con hueso, nueve centavos. Una señora apartó media cabeza. Cuando mi madre vio a muchas compradoras, apartó un poco de carne y manteca para hacer sus tamales.", "nah": "okse siuatsintli omotla' tlani.-¿kexkich ipatiu pitsochakatl iuan pitsochautetl? nonantsin omotenankilili -yeknakatl ipatiu se tomin \"kilo\" iuan pitsochautetl, melio, ika omitl melio iuan \"kuartila\". se siuatsintli omoxelui tlajkotsontekomatl. ijkuak nonantsin omojtili ye tlakayo tlakojkoualo, omoxelui tepitsin nakatl iuan pitsochautetl ika omotamalui." }
95
{ "es": "A medio día hacia mucho calor y las señoras se han arrimado a la sombra del viejo árbol de pirul, esperaban su turno para comprar. Mi padre cortaba la carne y la pesaba, mi madre daba la mercancía a las señoras en hojas anchas de mazorca y cobraba. Por la tarde, quizá eran las tres, ya todo se había vendido. El matancero ya había preparado unas charolas grandes dentro de la casa para tender la manteca caliente.", "nah": "tlajkotonalpa senka otonaya iuan siuatsitsintin omopacho tsinojke tlasekauyan itisintla in tekapol kuauueue, omochiliaya motlakouiske. notajtsin omotetekiliaya nakatl iuan omopexojuiliaya, nonantsin omotemakiliaya makatl ika isuatl patlauak iuan omokuiliaya tomin. ye teotlak, inajso ye yeyi kauitl mochi ye omonamakak. tlamayauki ye okintlajtlali uejueyi kaxpeltin ompa kalijtik iuan ye okisou pitsochaua ok totonki." }
96
{ "es": "Al amanecer y muy temprano se recogió la manteca ya fría y sólida Enseguida llegaron las señoras para comprarla. En cada casa se empiezan a hacer tamales, en la iglesia las campanas suenan jubilosas. La masa para los tamales se bate, la carne se corta en trocitos y la salsa condimentada ya está preparada. En un momento los tamales calientes estarán en la ofrenda.", "nah": "mostlatika kualkan ye omajkok pitsochautetl, ye itstik. achi iman siuatsitsintin omajxiti ke ye mokouiske pitsochautetl ika motamaluiske. techan ye peua tlamanalo, teopa ye tlatsilini, ye majxitikiue mijkasisinentsitsin. textli ika tamalolos ye mosotlaua, nekaatl ye omopipitsau iuan chiltemoli, tlamajnamikyo ye omotis. ijsiukan tamali tototonki tlamanalispa ye motlalis." }
97
{ "es": "En víspera de la fiesta de muertos, se hacía un gran tianquiz. Todo lo necesario aquí se encontraba, casi todos los de Santa Marta elaboraban pan, ahora esta actividad aún persiste. Antes y ahoraa en esta fiesta de muertos en todas las casas se hacen grandex ofrendas. Se ofrenda flor de cempohualxochitl, pan de muerto, fruta y todo lo que los fieles difuntos prefirieron cuando vivieron.", "nah": "sa mostla tlamanalos omommanaya ueyi tiankistli. mochi in tlen monekis nikan monamakaya, in kalpulpa santa marta, mochtlaka opanchiuaya, axkan inin nemilistli amo pojpoliui, ok miek tlaka, yejuatlin tekitl ika mokatia. achto iuan axkan ipanin mijkailuitl yektlaamanalo nouian . momana sempouaxochitl, mijkapantsin, xochikuali iuan mochi in tlen mijkatsitsintin omoleuiliaya ijkuak omonemitijke." }
98
{ "es": "Dos días nos han acompañado nuestros difuntos. Cuando ya vuelven las almas a la mansión de los muertos doblan las campanas en todo el pueblo. Mañana se repartirá la ofrenda. Todo el día hay visitas entre las familias que se estiman. -Padre, madrecita, venimos a saludarlos. Prueben nuestros tamalitos y el chocolate. -Muchas gracias, nuestros difuntos nos han venido a saludar, comentan.", "nah": "ome tonali tomijkatsitsiuan techmoyolalilia. ijkuak ye onmokueptsinoa mitlanyeyampa ipan toaltepeu mijkatlatsilini. mostlatika moxejxelos tlamanalistli. mochi tonali netlapalolo in kampa temauisolo. -tinotajtsin, tinonantsin oanmechmotlajpaluiko. ximomachitikan totatamal iuan chokolatl. -tlasojkamati, tomijkatsitsiuan ye otechmotlajpaluiko." }
99
{ "es": "El dinero de la venta del cerdo se guardó, y así el ahorro se incrementó. A la semana siguiente mi padre y mi madre fueron al mercado, llevaron para vender guajolotes ya con escobeta, recios. Por la tarde volvieron, mi padre traía cargando dos cerditos y mi madre traía uno en brazos. -Escogimos los mejores, dentro de un año estarán ya cebados, dijo mi padre.", "nah": "tomin in tlen ka omonamakak pitsotl omajkok, iuan ijkin in tomin tlapialis ouepau. chikometika notajtsin iuan nonatsin omotlatiankisaluito okinmikilike ueuejxolo inonke ye oyeluaskiske. ka teotlak oualmokueptsinojke, notajtsin kim momamatiliuits ome pitsokokone iuan nonatsin sente quimonapañhuitihuitz. -kuajkuali otikempejpenke, se xiuitl ipanin ye oyektomauke, omijtalui notajtsin." }
100
{ "es": "En cada tarde íbamos a recoger el aguamiel al pie del monte. Encontrábamos por el camino a los tejamanileros que ya volvían del trabajo con sus bestias cargadas de tejamanil con olor a trementina. Una tarde se nubló intempestivamente y un viento delgadito empezó a correr entre los chicalotes secos. Empezó a sentirse frío y mi padre me dijo: -Mañana caerá nevada. Por ese tiempo yo no sabía cómo caía nieve.", "nah": "se teotlak otiyaya tikkuiske nekuatl kuautenkopa. otikinnamikia uepalapanani ye ualmokuepa ika inyolkauan kimamajtiuitse ocotzo' ajuiyak uapali. se tonali teotlakpa, omixten tiuels iuan e'ecapoyahuitl opeu chocholoa chikalokamak. opeu seua iuan notajtsin onechmoluili -mostla sejpayauis. ka imanon amo onikmatia tlen kijtosneki sejpayauitl." }
README.md exists but content is empty. Use the Edit dataset card button to edit it.
Downloads last month
2
Edit dataset card